Het begrip 'existentieel' in een notendop: Wat betekent het om te bestaan, en hoe ervaren mensen 'er zijn'?

Existentiële psychotherapie, counseling en coaching. Denk aan de 4 bestaansdimensies van existentieel welzijn: fysiek, sociaal, psychisch en spiritueel. Denk ook aan de 4 gegevenheden (ultimate concerns) van Irvin Yalom: vrijheid, isolement, zinloosheid, dood. Leven met beperkingen en uitdagingen.

 

Wanneer is er sprake van een 'existentieel gesprek'?

Een ‘existentieel gesprek’ verwijst naar een dialoog waarin fundamentele vragen over het menselijk bestaan worden besproken. Dit kan gaan over zingeving, keuzevrijheid, verantwoordelijkheid, en de confrontatie met levenssituaties zoals eenzaamheid, lijden, en de dood. Het is een diepgaand gesprek dat zich richt op het begrijpen van het leven en hoe men vorm geeft aan zijn of haar bestaan.

In een existentieel gesprek wordt vaak nagedacht over persoonlijke waarden, keuzes, en de betekenis van ervaringen. Het is een gesprekstype dat niet alleen in therapie voorkomt, maar ook in alledaagse interacties waar mensen reflecteren op hun leven en existentiële thema’s. Het doel is om inzicht te krijgen in hoe men zijn leven inricht en welke richting men op wil gaan met het oog op persoonlijke authenticiteit en vervulling.

 

Welke rol speelt 'het gesprek' in de existentiële filosofie?

In de existentiële filosofie speelt ‘het gesprek’ een cruciale rol. Het wordt gezien als een middel voor individuen om hun eigen subjectieve waarheden te ontdekken en te ontwikkelen. Dit concept is diep geworteld in het idee dat menselijke wezens geen innerlijke, objectieve waarheid bezitten. In plaats daarvan is het de taak van het individu om door middel van gesprekken en persoonlijke ervaringen een eigen betekenis en waarheid te vormen.

Existentiële denkers zoals Kierkegaard en Sartre benadrukken de noodzaak van authentieke communicatie tussen individuen. Zij geloven dat door oprechte en open gesprekken te voeren, mensen hun eigen bestaan kunnen begrijpen en de verantwoordelijkheid voor hun keuzes kunnen nemen. Het gesprek is dus niet alleen een uitwisseling van woorden, maar een fundamentele interactie waarbij individuen hun eigen essentie en die van anderen verkennen.

Bovendien wordt in de existentiële filosofie het gesprek gezien als een vorm van existentiële communicatie waarbij de leraar en de leerling, de coach en de coachee, samenwerken om persoonlijke en subjectieve waarheden te ontdekken. Het is een proces waarbij de leerling wordt aangemoedigd om de communicatie te internaliseren en deze om te zetten in persoonlijke actie en verandering.

Samengevat is ‘het gesprek’ in de existentiële filosofie een instrument voor zelfontdekking, persoonlijke groei en het nemen van verantwoordelijkheid voor het eigen leven. Het is een dynamisch proces dat individuen in staat stelt om hun eigen pad te creëren in een wereld die geen vooraf bepaalde betekenis heeft.

 

Welke gespreksvormen kent de existentiële filosofie?

In de existentiële filosofie en therapie zijn er bepaalde gespreksvormen die vaak worden gebruikt in gespreksgroepen. Laten we eens kijken naar enkele relevante aspecten:

1. Existentialistische benadering
   • Existentiële therapie is geïnspireerd door het gedachtegoed van filosofen zoals Sartre, Heidegger, Kierkegaard en Buber. Het richt zich op het begrijpen van het menselijk bestaan, de vrijheid, verantwoordelijkheid en de zoektocht naar betekenis.
   • Gespreksgroepen binnen deze benadering kunnen zich richten op existentiële thema’s, zoals vrijheid, angst, dood, zingeving en authenticiteit.
2. Cliëntgerichte benadering
   • Emmy van Deurzen en Irvin Yalom, prominente existentiële therapeuten, hebben ook invloed gehad op de cliëntgerichte benadering.
   • In gespreksgroepen volgens deze benadering ligt de focus op het creëren van een veilige omgeving waarin deelnemers hun persoonlijke ervaringen kunnen delen en elkaar kunnen ondersteunen.
3. Filosofische gesprekken
   • Filosofische gesprekken zijn niet specifiek gericht op het oplossen van psychische problemen, maar ze richten zich op existentiële thema’s en het mens-zijn.
   • Deze gesprekken brengen existentiële vragen naar de oppervlakte en bieden ruimte voor reflectie en verdieping.
4. Zelfreflectie en interpersoonlijke interactie
   • Gespreksgroepen in deze setting moedigen zelfreflectie en bezinning aan. Deelnemers delen hun ervaringen, gedachten en gevoelens met elkaar.
   • Interactie tussen deelnemers kan leiden tot diepgaande gesprekken over existentiële thema’s en persoonlijke groei.

Kortom, gespreksgroepen binnen de existentiële counseling/coaching kunnen variëren, maar ze hebben gemeenschappelijke elementen zoals zelfreflectie, filosofische exploratie en het delen van persoonlijke ervaringen. Deze benaderingen helpen deelnemers om hun eigen bestaan beter te begrijpen en betekenis te vinden in het leven.

 

Hannah Arendt (1906-1975) benadrukte het belang van verhalen vertellen als een manier om ons menselijk bestaan te begrijpen en te delen. Ze geloofde dat door het vertellen van ons levensverhaal, we niet alleen onszelf beter leren kennen, maar ook anderen de kans geven om ons te begrijpen. Volgens Arendt wordt de wereld pas echt menselijk wanneer we erover spreken en onze ervaringen delen.

Ze stelde dat het vertellen van verhalen een essentieel onderdeel is van het politieke en sociale leven, omdat het ons in staat stelt om betekenis te geven aan onze ervaringen en deze te plaatsen binnen een groter geheel. Door onze verhalen te delen, creëren we een gemeenschappelijke wereld waarin we elkaar kunnen ontmoeten en begrijpen.

Hannah Arendt heeft veel geschreven over de rol van verhalen en het vertellen van levensverhalen. Een bekend citaat van haar is:

"Verhalen onthullen betekenis zonder de fout te maken deze te definiëren."

Dit citaat benadrukt hoe verhalen ons kunnen helpen om betekenis te vinden in onze ervaringen zonder deze strikt te definiëren.

 

Martin Buber (1878-1965) introduceerde het concept van de dialoog in zijn werk. Volgens Buber bestaat het ‘ik’ niet op zichzelf, maar bevindt het zich altijd in relatie tot anderen. Hij onderscheidde twee fundamentele relatievormen:

1. Ik-Jij: Dit is de relatie tussen twee personen waarin ze elkaar als unieke individuen erkennen. Het ‘ik’ en het ‘jij’ zijn gelijkwaardig en authentiek. In deze relatievorm ontstaat echte menselijkheid.
2. Ik-Het: Hierbij is de ander gereduceerd tot een object of middel. Het ‘ik’ behandelt het ‘het’ (de ander) als iets functioneels, zonder diepgaande betrokkenheid.

Buber benadrukte dat de ik-jijrelatie essentieel is voor menselijke verbondenheid en dat we ons daarin pas echt als mens manifesteren . Het ‘tussen’ in de ontmoeting met de ander is waar de dialoog plaatsvindt, en het is in die ruimte dat we elkaar werkelijk kunnen begrijpen en liefhebben.

 

Wat kan een goed gesprek opleveren?

In dialoogcirkels gaat het vaak om het delen van inzichten en perspectieven, zonder dat er per se een concreet resultaat moet zijn. Toch vragen veel mensen zich af of een gesprek iets moet opleveren, en zo ja, wat dat dan zou moeten zijn. Dit hangt vooral af van de intenties en verwachtingen van de deelnemers.

Een dialoog kan op verschillende manieren waardevol zijn. Het kan leiden tot nieuwe inzichten en begrip, waarbij deelnemers hun standpunten verrijken of herzien door naar verschillende perspectieven te luisteren. Daarnaast bevordert een dialoog vaak de onderlinge verbinding, zeker wanneer mensen met diverse achtergronden samenkomen. Ook kan het gesprek leiden tot persoonlijke reflectie en nieuwe inzichten. Bovendien kan open, oordeelvrije communicatie empathie en vertrouwen versterken, en in sommige gevallen kan het zelfs inspireren tot actie of verandering.

Hoewel het niet altijd nodig is om een direct resultaat te behalen, kan een goed gesprek op subtiele manieren zeer waardevol zijn. Maar heeft elke deelnemer er altijd iets aan? Idealiter wel, al zijn er meerdere factoren die dit beïnvloeden.

Deelnemers stappen vaak met verschillende verwachtingen een gesprek in. Sommigen willen vooral delen, anderen vooral luisteren, en dat betekent dat niet iedereen er hetzelfde uithaalt – en dat is prima. Actieve deelname zorgt meestal voor een rijkere ervaring, maar iemand die minder gemotiveerd is of zich niet goed voelt, zal mogelijk minder waarde uit het gesprek halen. Het horen van diverse perspectieven kan confronterend zijn, maar biedt ook kansen voor groei en verrijking, zolang er sprake is van een veilige, open sfeer waarin iedereen zich gehoord voelt.

Daarnaast is het belangrijk om realistische verwachtingen te hebben. Niet elk gesprek hoeft een doorbraak te zijn; soms ligt de waarde juist in kleine, subtiele veranderingen. Het voeren van een dialoog is bovendien een vaardigheid die je kunt ontwikkelen. Hoe vaker je deelneemt, hoe meer je eruit kunt halen.

Kortom, hoewel het mooi zou zijn als elk gesprek waardevol is voor iedereen, is dit niet altijd te garanderen. Een goede facilitator kan hierin een belangrijke rol spelen door verwachtingen te managen en iedereen de ruimte te geven om bij te dragen.

Willem Jan van den Brink is als gespreksleider verbonden aan het Centrum voor Zelfbezinning in Leusden. Hij is vertrouwd met het zelfbezinnend groepsgesprek, het socratisch gesprek en de talkingstick dialoog.